W dniu dzisiejszym prezentujemy esej arch. Bartosza Haducha, korespondenta m. in. holenderskiego Mark Magazine, przygotowany specjalnie dla Portalu W-A.pl. ''W nowoczesnej dzielnicy Wiednia - Donau City, wśród kilkunastopiętrowej zabudowy powstał niepozorny czarny budynek. To nowy kościół katolicki pod wezwaniem 'Chrystusa, Nadziei Świata' - dzieło austriackiego architekta Heinza Tesara.''
Wraz z malejącą ilością powstających obecnie świątyń, rośnie liczba pytań o sposób interpretacji idei sacrum i kształt przestrzeni dla niej odpowiedniej. Z jednej strony ograniczeni wiekami tradycji oraz ścisłymi regułami kształtowania przestrzeni sakralnych, z drugiej ponaglani przez coraz szybciej rozwijające się technologie, nowe sposoby komunikacji i zmiany zachodzące w społeczeństwach, twórcy sztuki sakralnej nie maja łatwego zadania. Pytanie o przestrzeń sacrum dzisiaj to także pytanie o miejsce religii w życiu współczesnego człowieka.
Wygląda na to, że artyści i architekci, także ci o światowej sławie, mają obecnie problemy z interpretacją bogactwa znaczeń i zawartości symbolicznej religii chrześcijańskiej. Wciąż odczuwalny jest brak autorskich wypowiedzi oddających sacrum w duchu współczesności. Ostatni prestiżowy międzynarodowy konkurs architektoniczny podejmujący problematykę przestrzeni sakralnej odbył się w 1996 roku. Twórcy tej miary, co Tadao Ando, Günter Benisch, Santiago Calatrava, Peter Eisenman, Frank O. Gehry i Richard Meier zostali poproszeni o zaprojektowanie nowego kościoła dla rzymskiej parafii Tor Tre Teste. Zwycięski projekt Meiera został niedawno ukończony i stanowi jeden z nielicznych przykładów umiejętnie łączących tradycję z nowoczesnymi środkami wyrazu. Wśród znaczących obiektów sakralnych powstałych w ostatnich latach można wyróżnić kilka kierunków kształtowania przestrzeni. Katedra w Los Angeles autorstwa Rafaela Moneo (Cathedral of Our Lady of the Angels), Kościół pod wezwaniem Ojca Pio w San Giovanni Rotondo (proj. Renzo Piano), kaplica St Ignatius w Seattle (proj. Steven Holl) czy kościoły Ottavio Di Blassiego na przedmieściach włoskiego miasta Bari wykorzystują złożone formy geometryczne, wyrafinowane sposoby wprowadzania światła do wnętrz oraz lokalne materiały. Alvaro Siza w portugalskim miasteczku Marco de Canavezes stworzył niepowtarzalna przestrzeń wpasowaną w lokalny kontekst i klimat. Kaplica Św. Benedykta w Sumvitg w Szwajcarii, autorstwa Petera Zumthora, mimo odmiennej formy i materiałów przedstawia podobne myślenie o sacrum. Piękne minimalistyczne kościoły o kameralnej skali powstały według projektów Tadao Ando, Shigeru Bana i Juna Aoki w Japonii. Z kolei w Niemczech i Francji godne uwagi obiekty sakralne reprezentują zaawansowane technologie i ultranowoczesną, wręcz „chłodną” interpretację idei sacrum. Do takich realizacji zaliczyć można Pawilon Chrystusa zaprojektowany przez biuro Gerkan, Marg und Partner na wystawę EXPO 2000 w Hanowerze, Kościół Serca Jezusowego w Monachium ( proj. Allman, Sattler und Wappner), Eglise Notre-Dame de l'Arche d'Alliance w Paryżu (proj. Architecture-Studio),czy nowy kościół w La Defense (autorstwa Franka Hammouténe), paryskiej dzielnicy przypominającej nieco wiedeńskie Donau City.
Kościół „Chrystusa, Nadziei Świata" w Donau City w Wiedniu trudno zakwalifikować do jednej z wymienionych grup. Porównania z obiektem w La Defense kończą się na lokalizacji.
Donau City to nowoczesna dzielnica Wiednia, słynąca z najwyższych budynków w Austrii i europejskiej siedziby ONZ (UNO City), która, szczelnie ogrodzona i strzeżona 24 godziny na dobę, przypomina miasto w mieście. Niedaleko znajduje się Prater - jeden z najbardziej znanych parków rozrywki w Europie. Dzielnica od kilku lat podlega przekształceniom urbanistycznym. Oprócz kilkunastopiętrowych biurowców powstają tu nowoczesne obiekty mieszkaniowe (autorstwa m. in. Coop Himmelb(l)au, Delugan Meissl, Gustava Peichla). Tuż nad Dunajem niedawno rozpoczęto realizację okazałego kompleksu urbanistycznego Donau City Gate według projektu Dominigue`a Perrault. Jedyny kościół w okolicy - niewielki budynek z początku XX w., z powodu stanu technicznego został zamknięty, w związku z tym zaczęto myśleć o nowym budynku dla potrzeb lokalnej parafii. Zwycięzcą konkursu na nowy kościół w Donau City został austriacki architekt Heinz Tesar.
przed - architektura
Heinz Tesar (ur. 1939 w Innsbrucku) ukończył Studium Architektoniczne w Akademie der Bild Künste w Wiedniu, uczęszczając do Meisterklasse Rolanda Rainera. Na początku drogi zawodowej współpracował z Wilhelmem Holzbauerem. Do najważniejszych realizacji Tesara zalicza się dom Knoberg w Wiedniu, kościoły w Edelsbach i Nenzing oraz biurowiec Schömerhaus i galerię Sammlung Essl w Klosterneuburg. Jego twórczość charakteryzuje szczególne wyczulenie na kontekst i konsekwencja w dochodzeniu do ostatecznej formy budynku oraz wyjątkowa dbałość o detal i materiał. Wczesne stadium projektowe, w którym pracuje równolegle na szkicach, obrazach akwarelowych i modelach Tesar nazywa "przed - architekturą". Jak sam to ujmuje: "Konkretna obecność poszukiwań, jasność, równowaga, energia przestrzenna, miejsce wpadania światła, materiał i precyzja, skala, pion, poziom i proporcje, harmonia i zapis idei są dla mnie głównymi znaczeniami myśli architektonicznej. Skonstruowana przestrzeń otwiera się na wszystkie strony. Architektura zaczyna się przed architekturą"
Kościół w Donau City, ukończony w 2001 roku, jest jedną z najbardziej znanych realizacji Tesara.
kameleon
O funkcji budynku, z zewnątrz informuje jedynie niewielki stalowy krzyż umieszczony na elewacji frontowej i wolnostojąca dzwonnica. Monolityczna bryła kościoła jest pierwszym akcentem przestrzennym, jaki widzimy po wyjściu ze stacji metra. Tuż obok przebiegają najważniejsze ciągi komunikacyjne dzielnicy Donau City. Kościół już na pierwszy rzut oka wyróżnia się pośród szklanych fasad okolicznych wieżowców. Prosta forma budynku urozmaicona jest niezliczoną ilością niewielkich, okrągłych otworów okiennych i minimalnych elementów odblaskowych, umieszczonych regularnie na każdej ścianie. Wszystkie elewacje obłożono matowymi panelami ze stali oksydowanej. Rozmieszczone są one naprzemiennie w rytmicznym układzie, tworzącym kompozycję jednakowych prostokątnych elementów i zróżnicowanych okrągłych otworów. Dzięki zastosowaniu takiego materiału budynek zyskuje różne oblicza w zależności od pory dnia, roku i pogody, zmieniając skórę niczym kameleon. Wczesnym rankiem robi niesamowite wrażenie mieniąc się odcieniami srebra, zieleni otaczającej go trawy i bordowej betonowej posadzki tuż przy głównym wejściu. Około południa odbijają się w nim kolory nieba, a przed zachodem słońca rozlewa się na nim gama odcieni żółci i pomarańczu. Efekt ten dodatkowo wzmacniają świetlne refleksy dochodzące ze szklanych fasad otaczających wieżowców. Kościół wygląda zupełnie inaczej podczas deszczu. Nabiera wtedy wyjątkowego połysku, a w nocy światła z okolicznych budynków i latarni dosłownie rozpływają się na jego powierzchni. Po zmierzchu światło wydostające się z wnętrza budynku poprzez okrągłe otwory, wygląda jak część gwiezdnych konstelacji na niebie. Kolor, ciekawa faktura, rozmaite efekty odbicia światła i koloru sprawiają, że elewacje budynku uzyskują elegancki, enigmatyczny i intrygujący wyraz. Tuż przy głównym wejściu do kościoła umieszczono niewielki zbiornik wodny, podświetlany od dołu, nawiązujący do historycznego miejsca lokalizacji chrzcielnicy w obiektach sakralnych. Zakrystia i pomieszczenia pomocnicze umieszczone są w dostawionym do głównej bryły kościoła „klinie", pokrytym nawierzchnią trawiastą. Pomieszczenia dla księży zlokalizowano poniżej poziomu kościoła, zapewniając im dostęp do niewielkiego ogrodu zagłębionego w terenie i autonomiczne wejście.
gesamtkunstwerk
W przeciwieństwie do ciemnej kolorystyki zewnętrza, wnętrze kościoła utrzymane jest w ciepłej, jasnej tonacji. Prawie wszystkie elementy wewnętrzne, począwszy od ławek i konfesjonałów, skończywszy na okładzinach ścian, sufitu i podłogi wykonano z jasnego drewna lub sklejki brzozowej. Dla kontrastu, ołtarz, chrzcielnica i ambona wykonane zostały z ciemno-szarego sjenitu. Za miejscem odprawiania mszy fragment ściany, obramowany w owalną formę, lekko wybrzusza się eksponując zloty krzyż. Być może jest to zilustrowanie globu ziemskiego i symboliczne przedstawienie patrona kościoła – „Chrystusa, Nadziei Świata”. Symbolika religijna w całym obiekcie jest przedstawiana w sposób alegoryczny, a czasem nawet abstrakcyjny, za pomocą prostych i oszczędnych środków wyrazu. Prawie wszystkie detale i elementy wnętrza zostały zaprojektowane przez architekta kościoła - Heinza Tesara. Jest on też autorem malarskich przedstawień drogi krzyżowej i projektu naczyń liturgicznych. Obrazy Tesara we wnętrzu kościoła kilka lat temu padły ofiarą wandalizmu. Na kolejnych częściach nieznany sprawca wypisał swój protest przeciwko tak nowoczesnemu przedstawianiu męki i zmartwychwstania Chrystusa. To zapewne przypadek, ale słowa dopisane na białym płótnie łączą się w pewien sposób z poszczególnymi stacjami drogi krzyżowej, nadając im nowy sens i wzmacniając ich znaczenie. Proboszcz parafii zdecydował, że obrazy pozostaną w obecnym stanie. Być może staną się dla kogoś pretekstem do głębszej refleksji...
Rzut kościoła bazuje na kwadracie (rzut dachu ma kształt krzyża greckiego). Koncentryczny układ ławek otacza miejsce odprawiania liturgii, ponad którym znajduje się świetlik dachowy o nieregularnej formie, porównywanej do płomyka, liścia lub rany w Ciele Chrystusa. Ciekawostką jest fakt, że z pewnego miejsca we wnętrzu kościoła, przez pokaźne przeszklenia umiejscowione w narożnikach, widać podobne formy - poruszający się mechanicznie symbol banku stojącego obok głównego wejścia i falisty wzór na elewacji charakterystycznego wieżowca zwieńczonego białym żaglem, stojącego po drugiej stronie Dunaju. Na uwagę zasługuje też ciekawe rozwiązanie konfesjonałów. Znajdują się one w specjalnie wydzielonym pomieszczeniu dostępnym z wnętrza kościoła. Tuż przy drzwiach umieszczono dyskretną „sygnalizację świetlną". Czerwone światło informuje, że w konfesjonale odbywa się spowiedź, natomiast zielone, że jest wolny.
wewnątrz konfesjonału
Specyficzny nastrój wewnątrz budynku zapewnia niezliczona ilość niewielkich otworów okiennych.
Kompozycje okrągłych elementów na elewacjach budynku i we wnętrzu przypominają studia nad perforacjami wykonywane w latach 60. przez Christiana Franza pod kierunkiem Gui Bonsiepe na Uniwersytecie HfG w Ulm. Raster zróżnicowanych okręgów, uproszczony do zapisu graficznego, daje ciekawy wzór, który z powodzeniem mógłby posłużyć np. jako dekoracja tkanin.
W zależności od miejsca w którym stoimy ażurowa osłona ukazuje nam pewną całość bądź interesujące pojedyncze fragmenty krajobrazu na zewnątrz. Podobnym zabiegiem Tesar posłużył się we wcześniejszym projekcie Kościoła Ewangelickiego w Klostenburg, gdzie obłe ściany budynku poprzecinane są swobodnie rozmieszczonymi kwadratowymi perforacjami, natomiast w sklepieniu, w regularnym układzie, ulokowano niewielkie okrągłe świetliki. W obu kościołach zaprojektowanych przez Tesara ściany budynku stają się „gąbką", która pobiera, wciąga i filtruje światło; osłoną podkreślającą gradację między otwartością a zamknięciem, dającą wrażenie częściowej łączności z otoczeniem, a jednocześnie izolacji i bezpieczeństwa. Pojedynczo występujące refleksy świetlne, układają się w ciekawy obraz, różny w zależności od pory dnia, tworząc niesamowitą grę promieni świetlnych oraz odbić na elementach wnętrza.
Świetlne punkty przemieszczające się niepostrzeżenie wraz z ruchem słońca dopełniają kompozycję złożoną z otworów okiennych. Sposób wprowadzania światła może kojarzyć się z tym przefiltrowanym przez misternie kształtowane okratowania okiennic w świątyniach islamskich (np. w Meczecie Ibn Tuluna w Kairze czy Pałacu Alhambra w Granadzie). Operowanie światło-cieniem we wnętrzach można też porównać do doświadczeń austriackiego baroku, do inspiracji którym Tesar przyznaje się otwarcie.
Od jednego z wiernych usłyszałem opinię, że powłoka zewnętrzna kościoła w Donau City to rodzaj ażurowej przegrody, podobnej do tych, stosowanych w konfesjonałach, element oddzielenia człowieka, spowiednika i Boga, pozwalający jednak na wzajemny kontakt.
kościół otwarty
Dzieło Heinza Tesara można uznać za dosłowną i alegoryczną ilustrację koncepcji „kościoła otwartego". Do budynku można się dostać praktycznie bez ograniczeń, siedem dni w tygodniu, nawet gdy nie odprawiane są msze (które prowadzi się nie tylko w języku niemieckim, ale też w innych językach, dla zagranicznych urzędników i wielokulturowej społeczności Donau City). Z kolei wnętrze kościoła oferuje, nie zakłóconą żadnymi wewnętrznymi podziałami, jednolitą „otwartą" przestrzeń sprzyjającą kontemplacji i skupieniu. Kościół „Chrystusa, Nadziei Świata" w Wiedniu udowadnia, że duży ładunek uduchowienia i mistyczny klimat przestrzeni można uzyskać za pomocą nowoczesnych i niekonwencjonalnych środków. Nawet w „dżungli" wieżowców ze stali, szkła i betonu o nieludzkiej skali możliwe jest istnienie niewielkiej oazy skupienia i spokoju, przystani pozytywnych wartości; otwartej dla wszystkich.
De Sully, Buonarotti, Bernini, Le Corbusier pozostawili po sobie świątynie -symbole minionych epok. Ciche, kameralne dzieło Tesara chyba nie ma takich ambicji. Nawet jeśli nie przejdzie do historii, być może wskaże pewien kierunek w jakim powinna podążać architektura sakralna. Realizacje ostatnich lat pokazują, że po stuleciach monumentalnych katedr oszałamiających wielkością, przepychem i bogactwem, przyszedł czas na niewielkie skromne kościoły dostosowane do skali i potrzeb człowieka. Nowe świątynie sprawdzają się jako miejsca zaktywizowania lokalnych społeczności, z różnorodną ofertą dla wiernych (i nie tylko), od wydarzeń religijnych po naukę i rozrywkę. „Spotkanie” to chyba kluczowe słowo dla współczesnego kościoła, nie ograniczając tego pojęcia wyłącznie do architektury.
Bartosz Haduch
Galeria fotograficzna - po kliknięciu otrzymujemy duże powiększenie fotografii
