http://www.sklep.w-a.pl/books_details.php?id=84

Przedmowa:

Pierwszego grudnia 1999 r. jednomyślną decyzją Komitetu Światowego Dziedzictwa podkrakowskie Sanktuarium pielgrzymkowe w Kalwarii Zebrzydowskiej, jako wybitny przykład historycznego krajobrazu komponowanego, wpisane zostało na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Obok niezaprzeczalnych, wyjątkowych w skali światowej wartości, reprezentuje ono w tym rejestrze dóbr kultury nie odnotowany dotychczas, fascynujący nurt kulturowy, jakim były w przeszłości i są obecnie krajobrazowe fundacje kalwaryjskie.

Początki fenomenu kalwaryjskiego jako rozwiniętego typowo europejskiego zjawiska, datuje się na koniec XV w., choć pierwsze jego sygnały pojawiły się już w okresie średniowiecznych wypraw krzyżowych. Związany był także z nowatorskim ówcześnie modelem pobożności chrześcijańskiej św. Franciszka z Asyżu. Najbujniejszy rozwój tych obiektów przypada na czas kontrreformacji, kiedy to powstały najwspanialsze europejskie sanktuaria kalwaryjskie, stając się instrumentem propagandy katolickiej, przeciwstawiającej się ruchom protestanckim. W okresie późniejszym obyczaj ten stracił nieco na intensywności, lecz nigdy nie zanikł, a w ostatnich latach dają się zauważyć pewne sygnały renesansu pobożności kalwaryjskiej, niosące z sobą fundowanie kolejnych, nowych kalwarii.

Szczególnie dużo kalwarii powstawało w przeszłości w takich krajach europejskich jak: Włochy, Hiszpania, Portugalia, Niemcy, Austria, Słowacja, Węgry, Polska. Łączyła je zazwyczaj uniwersalna idea naczelna, skupiająca się wokół kultu Męki Chrystusa wraz z osadzeniem jej w symbolicznych realiach krajobrazowych Jerozolimy i Ziemi Świętej (patrz il. 1). Widoczna jest ona we wszystkich obiektach tego gatunku niezależnie od lokalnych, regionalnych tendencji stylowych, dając w efekcie dzieła sztuki i świadectwa obyczajowości wspólne dla najszerzej rozumianego europejskiego dziedzictwa kulturowego.

Nasza polska Kalwaria Zebrzydowska w tym łańcuchu sanktuariów pielgrzymkowych łączących w sobie przejawy twórczości architektonicznej, urbanistycznej, ogrodowo-parkowej, malarstwa i rzeźby, rzemiosła artystycznego, teatru plenerowego i obrzędowości pielgrzymkowej - wysuwa się na miejsce czołowe w całych zasobach kalwaryjskich. Stało się tak za sprawą perfekcyjnej, wręcz mistrzowskiej, realizacji w lokalnym terenie założeń ideowych przełożonych na finezyjny język manierystycznego parku krajobrazowego . Potwierdza ona w ten sposób trwałe miejsce Polski w chrześcijańskiej kulturze europejskiej, w jej uniwersalnym wymiarze.

Wszystkie fundacje kalwaryjskie, niezależnie od czasu ich powstania, lokalizacji, rozmiarów przestrzennych kompozycji krajobrazowej i poziomu artystycznego obiektów architektoniczych i ich wyposażenia, jawią się w konkretnych europejskich pejzażach jako miejsca szczególne, o nadzwyczajnej sile "magicznej". Wyłaniają się one z bujnej zieleni lokalnych krajobrazów jako teatry wyobraźni, wyspy ciszy i kontemplacji, przemieniające się w momentach uroczystości religijnych w miejsca rozbrzmiewające pieśnią i modlitwą zbiorową pielgrzymów. Zlokalizowane najczęściej na terenach górskich, stanowią pokojowe bastiony wiary katolickiej ludów europejskich, jako znak krajobrazowy górujący nad rozległą okolicą. Pozwalają one językiem artystycznym zapoznawać się z prawdami wiary, sensem życia człowieka, wskazują drogi poszukiwania kontaktu z Bogiem. Dają jednocześnie znakomitą możliwość obcowania z walorami przyrody oraz z wartościami twórczości artystycznej różnych epok i kręgów kulturowych, złączonych zawsze naczelną ideą kultu Męki Pańskiej i kultu Matki Bożej, a także innych świętych. Co więcej, strefa krajobrazowego sacrum wymusza na użytkownikach bezwzględne poszanowanie przyrody i osadzonych w niej dzieł artystycznych. Sanktuaria kalwaryjskie, w znacznej części zachowały się do dzisiaj w dobrym stanie, w większości z nich trwa ruch pielgrzymkowy. Inne, nieco zapomniane, zaskakują swym istnieniem w odludnych krajobrazach różnych krajów europejskich, stanowiąc współcześnie klejnoty obyczajowości, wiary i działalności artystycznej człowieka z epok minionych ukierunkowanej na chwałę Boga, a także na poszanowanie przyrody.

Polska należy do krajów europejskich o najmocniej rozwiniętym ruchu kalwaryjskim, a sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej osiągnęło wyżyny artystyczne gatunku, stawiając kulturę polską w rzędzie równoprawnego z innymi krajami europejskimi partnera, który oferuje światu dzieła najdoskonalsze. I choć tylko Kalwaria Zebrzydowską reprezentuje na Liście Światowego Dziedzictwa europejski fenomen kalwaryjski, to także inne polskie kalwarie posiadają wybitne walory artystyczne, w niektórych szczegółowych rozwiązaniach przewyższające nawet Kalwarię Zebrzydowska, żeby wspomnieć tylko np. dolnośląskie Wambierzyce, górnośląską Górę Świętej Anny, kaszubskie Wejherowo (patrz il. 4), bieszczadzką Kalwarię Pacławską, wileńskie Werki, a także kaszubskie Wiele.

W zamierzeniu autorki publikacja poświęcona polskim kalwariom powinna w pewnym przynajmniej zakresie przybliżyć szerokiemu kręgowi Czytelników te fascynujące obiekty krajobrazowe. Szczególnie chodziłoby o zwrócenie uwagi na ich warstwę kompozycyjną, a więc pejzażową postać sanktuariów-ogrodów, które, jeśli stanowiły przedmiot badań specjalistów (poza pracami autorki), to tylko w odniesieniu do tradycyjnie najpopularniejszych miejsc pielgrzymkowych. Badania te prowadzono raczej z punktu widzenia analiz właściwych historii sztuki, a więc dotyczących rozwiązań architektonicznych poszczególnych kaplic i kościołów oraz ich wyposażenia malarskiego, rzeźbiarskiego, snycerki, złotnictwa i innych przejawów rzemiosła artystycznego. Tymczasem fundacje kalwaryjskie wniosły wybitny wkład w formowanie zjawisk artystycznych zaliczanych głównie do kategorii dzieł ogrodowych, w ich specyficznej odmianie sakralnych (pielgrzymkowych) parków krajobrazowych.

Źródło własne
książka